Η Μεσόγειος θάλασσα

Γεωγραφικά χαρακτηριστικά

Μεσόγειος θάλασσα: Μια θάλασσα "στη μέση της γης", όπως λέει και η λέξη. Η μικρογραφία ενός ωκεανού που φιλοξένησε μερικούς από τους σημαντικότερους πολιτισμούς που εμφανίστηκαν στην γη. Μια θάλασσα που κράτησε στην αγκαλιά της τα περισσότερα καράβια και έδωσε ζωή στις περισσότερες ταξιδιωτικές περιπέτειες από την εποχή της αρχαιότητας μέχρι σήμερα. Από τις Ελληνικές τριήρεις, τις Ρωμαϊκές διήρεις, τα πλοία των Καρχηδονίων και των Βυζαντινών, τις Ισπανικές καραβέλες και τις Βενετσάνικες κορβέτες, μέχρι τα σημερινά υπερσύγχρονα πυρηνικά υποβρύχια, η Μεσόγειος Θάλασσα δεν σταμάτησε ποτέ να είναι ίσως ο σημαντικότερος δρόμος επικοινωνίας των λαών και των πολιτισμών τους.
Έκταση της Μεσογείου
Η Μεσόγειος θάλασσα απλώνεται ανάμεσα στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική και έχει έκταση 2,5 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα. Έχει δύο βασικές λεκάνες Ανατολικά και Δυτικά της Σικελίας, που διαχωρίζονται από ένα χώρισμα βάθους 330 μόνο μέτρων. Η επικοινωνία της με τον Ατλαντικό Ωκεανό γίνεται από τα στενά του Γιβραλτάρ, με την Θάλασσα του Μαρμαρά από τα στενά των Δαρδανελλίων και με την Ερυθρά Θάλασσα από τη Διώρυγα του Σουέζ. Οι διαστάσεις της Μεσογείου είναι 3.800 χιλιόμετρα κατά την διεύθυνση Ανατολή - Δύση, και μόλις 900 χιλιόμετρα κατά την διεύθυνση Βορράς - Νότος. Το μέσο βάθος της είναι 1.429 μέτρα ενώ το μέγιστο βάθος της βρίσκεται στα Κύθηρα και ξεπερνά τα 5.000 μέτρα. Η επιφάνεια της θάλασσας είναι χαμηλότερη από αυτή του Ατλαντικού Ωκεανού και χαμηλώνει επίσης από το Γιβραλτάρ προς το Βόρειο Αιγαίο κατά 80 περίπου εκατοστά.
Πολλά ποτάμια ξεκινούν από τα βουνά και τις μεγάλες οροσειρές των Άλπεων, των Πυρηναίων και του Καυκάσου και κατευθύνουν τα νερά τους στη λεκάνη της Μεσογείου. Τα μεγαλύτερα από αυτά, ο Ισπανικός Έβρος, ο Πάδος, ο Ροδανός και ο Νείλος εκβάλλουν στη Μεσόγειο και την εφοδιάζουν με μεγάλες ποσότητες υλικών (χώματα, πέτρες, αλλά και πολλά θρεπτικά στοιχεία) που πέφτουν στη Μεσογειακή λεκάνη.
Κλίμα
Το κλίμα έχει πάρει το όνομά του από την ίδια τη θάλασσα. Ο "Μεσογειακός" τύπος κλίματος χαρακτηρίζεται από τα ζεστά καλοκαίρια και τους ήπιους χειμώνες που συναντάμε στις ευρωπαϊκές ακτές. Ειδικότερα οι βόρειες και δυτικές περιοχές έχουν εύκρατο κλίμα και περισσότερη υγρασία, ενώ οι νότιες και οι ανατολικές περιοχές είναι πιο ζεστές με κλίμα αρκετά ξηρό. Οι βροχοπτώσεις είναι πυκνότερες την Άνοιξη και το Φθινόπωρο, αλλά στη νότια και στην ανατολική λεκάνη οι περισσότερες βροχές πέφτουν στις αρχές του Χειμώνα. Όλο το χρόνο φυσούν συνήθως βοριάδες και δυτικοί άνεμοι. Η ηλιοφάνεια συχνά ξεπερνά τις 250 ημέρες το χρόνο. Ο συνδυασμός δυνατών ανέμων και ηλιόλουστων ημερών, προξενεί έντονη εξάτμιση στην επιφάνεια της θάλασσας.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι επιστημονικές έρευνες έχουν παρατηρήσει πως από το νερό που εξατμίζεται κάθε χρόνο στη Μεσόγειο, μόνο το μισό επιστρέφει από την ατμόσφαιρα σαν βροχή ή χιόνι. Έτσι, αν δεν γινόταν η αναπλήρωση του νερού αυτού από τον Ατλαντικό ωκεανό, σε 2000 χρόνια θα εξατμιζόταν ολόκληρη η Μεσόγειος θάλασσα. Ένα τέτοιο φαινόμενο παρατηρήθηκε πριν από 6 εκατομμύρια χρόνια και έχει ονομαστεί "Η κρίση του Μεσσήνιου". Την εποχή αυτή προκλήθηκαν πολλές γεωλογικές μεταβολές, μία από τις οποίες οδήγησε στο κλείσιμο των στενών του Γιβραλτάρ και η Μεσόγειος ξεράθηκε.
Μηχανισμός ανακύκλωσης του νερού της Μεσογείου
Ο μηχανισμός της αναπλήρωσης του νερού της Μεσογείου από τον Ατλαντικό Ωκεανό δεν είναι και τόσο απλός επειδή δεν περιορίζεται μόνο σε μια απλή είσοδο του νερού του Ατλαντικού στη λεκάνη της Μεσογείου. Τα νερά της Μεσογείου έχουν μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε αλάτι (38,4 γραμμάρια αλάτι σε 100 γραμμάρια νερού), από τα νερά του Ατλαντικού Ωκεανού (36 γραμμάρια αλάτι σε 1.000 γραμμάρια νερού). Μόνο η Ερυθρά και η Νεκρά Θάλασσα είναι πιο αλμυρές από τη Μεσόγειο. Για τους λόγους αυτούς η Μεσόγειος εμφανίζει νερά πυκνότερα από αυτά του Ατλαντικού.
Έτσι, στα στενά του Γιβραλτάρ έχουμε επιφανειακή είσοδο Ωκεάνιου νερού προς τη Μεσόγειο και έξοδο νερού από τα βαθύτερα στρώματα της Μεσογείου προς τον Ατλαντικό Ωκεανό. Το νερό που μπαίνει στη Μεσόγειο είναι περισσότερο από αυτό που βγαίνει, και έτσι καλύπτεται το έλλειμμα που όπως προαναφέραμε, δημιουργείται από την εξάτμιση. Το νερό αυτό είναι πιο ελαφρύ και γι’αυτό απλώνεται στην επιφάνεια της Μεσογείου όπου το καλοκαίρι εξατμίζεται έντονα. Το ψυχρό εξάμηνο όμως από τον Νοέμβρη ως τον Απρίλη το επιφανειακό αυτό νερό ψύχεται, γίνεται πιο πυκνό και βυθίζεται, δίνοντας τη θέση του σε νερό βαθύτερων στρωμάτων που ανεβαίνει στην επιφάνεια. Με αυτόν τον τρόπο το νερό ανακυκλώνεται και φέρνει στην επιφάνεια τα θρεπτικά συστατικά που υπάρχουν στο βυθό και που είναι απαραίτητα για τον πολλαπλασιασμό όλων των οργανισμών που ζουν στην Μεσόγειο και συνδέονται μεταξύ τους με τους κρίκους της τροφικής αλυσίδας.
Το φαινόμενο της ανταλλαγής νερού που παρουσιάζεται στα στενά του Γιβραλτάρ έχει σαν αποτέλεσμα η Μεσόγειος να χάνει πολλά από τα θρεπτικά της συστατικά καθώς ανταλλάσσει το πλούσιο σε αυτά βαθύ νερό της με το φτωχό επιφανειακό νερό του Ατλαντικού Ωκεανού. Όμως είναι απαραίτητο γιατί εξασφαλίζει την αργή αλλά σταθερή ανανέωση των νερών της Μεσογείου και ακόμη κρατάει σταθερή την αλατότητά τους απομακρύνοντας έτσι το ενδεχόμενο να μετατραπεί κάποτε η Μεσόγειος σε νεκρή θάλασσα.
Η αναπλήρωση των νερών της Μεσογείου σε θρεπτικά συστατικά που διαρρέουν στον Ατλαντικό και φτάνουν μέχρι τις Αζόρες και τον Γασκωνικό κόλπο, γίνεται από τα ποτάμια της, τα οποία δυστυχώς σήμερα φέρνουν μαζί με το νερό και όλη τη ρύπανση των πόλεων. Αυτό είναι ένα μεγάλο πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί γιατί τα βιομηχανικά και αστικά απόβλητα, οι βλαβερές ουσίες των αγροτικών λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων, τα δηλητηριώδη απόβλητα των διυλιστηρίων πετρελαίου βρίσκονται μέσα στο νερό που κατεβαίνει από ποτάμια και ρυάκια στη λεκάνη της Μεσογείου και την ρυπαίνει. Ετσι τα ψάρια τρώνε μαζί με τα θρεπτικά συστατικά και όλα τα απόβλητα, τα οποία τελικά καταλήγουν στον ανθρώπινο οργανισμό από τον ίδιο τον άνθρωπο που διαλέγει για γεύμα του τα θαλασσινά θεωρώντας τα πιο υγιεινά, ανυποψίαστος για το μέγεθος του προβλήματος.
Ένας ορισμός της θαλάσσιας ρύπανσης όπως τον διατύπωσε μια ομάδα ειδικών επιστημόνων λέει τα εξής: "Υπάρχει θαλάσσια ρύπανση όταν ο άνθρωπος, άμεσα ή έμμεσα, εισάγει στο θαλάσσιο περιβάλλον ουσίες ή ενέργεια που έχουν ως κύριες βλαβερές συνέπειες την προσβολή των ζωντανών οργανισμών, την απειλή της ανθρώπινης υγείας, την παρεμπόδιση άλλων ανθρώπινων δραστηριοτήτων όπως την αλιεία, την αλλοίωση της ποιότητας του θαλάσσιου νερού και την υποβάθμιση της ομορφιάς του τοπίου". Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός επιστήμονας για να διαγνώσει πως όλα τα παραπάνω σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό συμβαίνουν στη Μεσόγειο.
Ανακεφαλαιώνοντας θα λέγαμε πως η Μεσόγειος μοιάζει με μια τεράστια λίμνη. Τα νερά της ανανεώνονται μια φορά κάθε 180 χρόνια. Αυτό σημαίνει ότι αυτά που ρίχνουμε σήμερα στη Μεσόγειο θα τα βρίσκουν μέχρι και τα εγγόνια μας της 6ης γενιάς. Αυτό πρέπει να προβληματίσει όλους εμάς τους Μεσογειακούς λαούς και να μας οδηγήσει στη λήψη όλων εκείνων των μέτρων που απαιτούνται ώστε η Μεσόγειος να εξακολουθήσει να είναι μια ζωντανή θάλασσα.

Βιολογικά χαρακτηριστικά της Μεσογείου

Η Μεσόγειος είναι μια θάλασσα στην οποία παρατηρείται μεγάλη ποικιλία τοπίου στο βυθό και στις ακτές της, πράγμα που δημιουργεί πολλούς και διαφορετικούς βιότοπους. Έτσι παρουσιάζεται πλούσια σε ποικιλία ειδών αλλά φτωχή στην ποσότητα των ειδών που ζουν σ'αυτήν.
Μάλιστα πολλά από τα είδη αυτά είναι ενδημικά, δηλαδή ζουν μόνο στη Μεσόγειο. Παραδείγματα ενδημικών ειδών έχουμε πολλά π.χ. από τα είδη των σφουγγαριών της Μεσογείου το 42% είναι ενδημικά, από τα είδη των ψαριών το 11% και από τα φύκια το 10-15%.
Στους ωκεανούς παρατηρείται ακριβώς το αντίθετο. Έχουμε δηλαδή αναλογικά λίγα είδη, αλλά από το κάθε είδος συναντάμε πάρα πολλά άτομα. Το μεγάλο ή το μικρό πλήθος των ειδών εξαρτάται από τις ποσότητες των θρεπτικών συστατικών όπου υπάρχουν στη γύρω περιοχή. Αυτό το καταλαβαίνουμε αν παρατηρήσουμε τις εκβολές των ποταμών στις οποίες τα θρεπτικά συστατικά που πέφτουν από τη στεριά στη θάλασσα είναι άφθονα. Σ'αυτά τα μέρη συναντάμε μεγάλες ποσότητες των ειδών όπου ζουν εκεί. Επίσης το χειμώνα, που οι καταιγίδες είναι περισσότερες και τα ποτάμια πιο ορμητικά και φέρνουν στη Μεσόγειο θρεπτικά υλικά από το έδαφος, παρατηρούμε αύξηση της ποσότητας των ειδών που ζουν εκεί κοντά.
Στην ανοιχτή θάλασσα, η αύξηση της ποσότητας των ειδών παρατηρείται όταν το νερό της επιφάνειας γίνεται κρύο και έτσι δίνει τη θέση του στο θερμότερο νερό του βάθους, που κρατά συσσωρευμένες πολλές θρεπτικές ουσίες όλο το χρόνο. Στους κλειστούς κόλπους, παρουσιάζεται αύξηση της ποσότητας των ειδών επειδή το σταθερό νερό τους, επιτρέπει την αύξηση του φυτοπλαγκτού. Αυτό αποτελεί άριστη και άφθονη τροφή για τα ψάρια, που παραμένουν στις περιοχές αυτές, πολλαπλασιάζονται και έτσι παρουσιάζεται αύξηση των πληθυσμών τους.